Kültür Tarih
Yöre Osmanlı yönetiminde 1847 yılında, Hozat merkez olmak üzere Dersim Livası adıyla sancak yapılarak Erzurum’a bağlanmıştır. Dersim Farsçada ‘Gümüş Kapı’ anlamına gelmektedir. 1879 yılında Dersim adıyla ayrı bir vilayet olan bugünkü Tunceli bölgesi, 1886 yılında mutasarrıflığa indirilmiş ve 1892 yılında Elazığ vilayetine bağlanmıştır.
Cumhuriyetin ilanından sonra 25 Aralık 1935 tarihinde geçici merkezi Elazığ ili olmak üzere, Erzincan'ın Pülümür, Elazığ'ın Nazımiye, Hozat, Mazgirt, Pertek, Ovacık ve Çemişgezek ilçeleri bağlanarak Tunceli Vilayeti teşkil edilmiştir. Bu tarihte, daha önce Dersim olan bölgenin ismi Tunceli olarak değiştirilmiştir. 30 Aralık 1946 tarihinde İl merkezi, eskiden Kalan Kasabası olarak bilinen şu andaki yere nakledilmiştir.
ELTİ HATUN CAMİİ (H.650/M. 1252)
YAPTIRAN KİŞİ
II. Kılıçaslan’ın oğlu II. Süleyman Şah’ın oğlu III. Kılıç Arslan'ın (İzettin Kılıç Arslan ) kızı veya torunu Elti Hatun’dur.
CAMİNİN GENEL MİMARİ DURUMU
Dikdörtgen planlı harim kısmının üzeri orijinalinde toprak damdır. İç kısımda mihraba paralel iki sıra ikişer paye mevcuttur. Bu payeler harim kısmını üç sahana ayırmaktadır. Pencere kemerleri tuğladır. Mihrap; dışarı taşkın mihrap taş işçiliğini gösterir. Mihrap nişi istiridyelidir. Portal; derin olmayan bir niş halindedir. Niş kemeri sivri, iç kemeri ise yuvarlaktır. İç kapı nişi stalaktitledir. Kapı üzerinde kitabesi vardır. Camiinin kuzeybatı köşesinde sonradan yapılmış ikinci bir kapısı vardır. Camiye bitişik çeşmesinin nişi stalaktitledir. Kesme taştan yapılmıştır. 1952 yılında Caminin güneybatı köşesine bir minare eklenmiştir. Caminin orijinal örtüsü kurşun kaplı kırma çatı ile yapılmıştır.
Genel olarak sade bir görünüme sahip yapıda süsleme sadece doğu cephede yer alan taç kapıda görülür. İç içe kademelenmiş yuvarlak kemerler ve en dıştaki kemerin profilli bingisi ve mukarnas kavsara, Camiide görülen tek süsleme unsurlarıdır. Caminin kuzey tarafında ise bir çeşme bulunmaktadır. Çeşmenin kitabesi de mevcuttur.
KİTABELER
Camiinin giriş kısmının üstünde bulunan kitabe metni şu şekildedir:
امرت بعمارته كريمة الدنيا و الدين التي خاتون...... بن سليمان شاه في شهور سنة خمسين و ستماية
Latin harflerle okunuşu: “emerat bi’imaratihi kerimetü’d-dünya ve’d-din elti Hatun …… bin Süleyman Şah fi şuhuri seneti hamsine ve sittimiyetin.”
Türkçe Anlamı: “Din ve dünya kerimesi Süleyman Şah’ın oğlu …… elti hatun 650 yılında bu camiinin yapımını emretti.”
Çeşmenin Kitabesi ise şu şekildedir:
هذه العين رحمة وغياثا شدتها كريمة الدين زخرا
فجميع الانام تهدي اليها الشكر ورب السماء اجرا
Latin Harflerle Okunuşu: “ Hazihi’l-‘ayne rahmeten ve ğıyasen şeddetha Kerimetu’d-dini zühran
Fecemi’ul-enami tehdi ileyha’ş-şukra ve rabbu’s-semai ecran.”
Türkçe Anlamı: “Bu çeşme rahmet ve yağmur olsun, dolup taşsın diye kerimetu din tarafından yaptırılmıştır. Bütün mahlukat ona teşekkür etsin. Semanın rabbi ona ecir versin .”
Çeşme ve Camii kitabelerinde elti hatun için “Kerimetu’d-din” lakabı kullanılmıştır. Camii kitabesinde, Camiinin hicri 650/miladi 1252 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır. Kitabede geçen Süleyman Şah’ın oğlu ifadesinden Elti Hatun’un Süleyman Şah’ın torunu olduğu anlaşılmaktadır. Metin muhtemelen şu şekildedir: Süleyman Şah’ın oğlu filanın kızı Elti Hatun. Elti Hatunun kimin kızı olduğu kısmı kırık olduğu için kitabeden anlaşılmamaktadır. Bu durumda Süleyman Şah isimli şahsın Selçuklu Hükümdarı II. Kılıçaslan’ın oğlu Süleyman Şah(ö 1204) olması kuvvetle muhtemeldir.
İlçede Camii hakkında yaygın olan bilgiye göre Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kız kardeşi elti hatun tarafından yaptırılmış olduğu söylenmekteyse de Camii girişindeki kitabeden anlaşılan bu bilginin tarihi kayıtlara uygun olmadığıdır. Uzun Hasan’ın yaşadığı yıllar(1425-1478) ile Caminin yapılış tarihi arasında yaklaşık 200 yıllık fark vardır.
Son olarak 2014 yılında Malatya vakıflar Bölge Müdürlüğü’nce restorasyonu tamamlanan caminin çevre düzenleme ve peyzaj çalışmaları da İlçe Müftülüğü ve Türkiye Diyanet Vakfı Mazgirt Şubesi’nce yaptırılmıştır.
ELTİ HATUN TÜRBESİ
Mazgirt ilçe merkezinde yer alan sekizgen biçimli türbe, 13. yüzyıl eseri bir kümbettir. Mengücekli Divriği Beyi Süleyman Süleyman Şah'ın oğlu Ahmet Şah'ın Kızı Elti Hatun adına yapılan türbenin içinde ikisi büyük, biri küçük olmak üzere üç tane mezar bulunmaktadır.
“Mazgirt ilçe merkezinde bulunan Elti Hatun türbesi ile ilgili efsaneye göre, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kız kardeşi olan Elti Hatun, yılanlardan çok korkarmış.
Vasiyetinde, öldüğünde yılanların kendi vücudunu yememesi için zincirle tabutunun tavana asılmasını istemiş. Ancak ölümünden bir süre sonra tavana asılı olan tabuta yılanların girdiği görülmüş ve tabut yere indirilerek bugün bulunduğu kabrine konulmuş. “ Şeklinde anlatılan bilgiler tarihi kayıtlar ile uyuşmamaktadır. Çünkü buradaki türbenin sahibi uzun Hasan ın kızkardeşi Elti Hatun değil, II. Süleyman Şah'ın oğlu III. Kılıç Arslan'ın ( İzzettin Kılıç Arslan'ın) eşi veya kızı olan Elti Hatun'dur.
AKPAZAR CAMİİ
Caminin yapımı ile ilgili iki rivayet vardır. Birinci rivayet camimiz 1724 yılında Hacı Osman tarafından yaptırılmıştır.
Mimari olarak Elazığ Harputta bulunan yine Hacı Osman tarafından 1738 yılında yaptırılan Kurşunlu Camiine benzemektedir.
İkinci rivavet ise camii 1124 yılında Selçuklu tarafından yaptırılmıştır. Camii Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2012 yılında restore işlemleri başlatılmıştır ve yapılırken temeline inilmiş, camii aslına uygun bir şekilde restore edilmiş ve küçük bir külliye tarzında yapılmıştır. 2022 yılının başlarında restore işleri bitmiştir.
Caminin avlusunda, caminin arsa sahipleri medfundur.
